Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (XIII/XIV w. i XVIII w.) i murowane zabudowania klasztorne (XVII w. i XVIII w.).
Kompleks usytuowany jest w sąsiedztwie zabytkowej części wsi zwanej "starą osadą" i dawnego kościoła parafialnego(obecnie kościół cmentarny) pw. Wszystkich Świętych oraz stawu pocysterskiego. Centrum kompleksu stanowi kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP (dawniej kościół klasztorny). Początki kościoła sięgają przełomu XIII i XIV wieku, a jego budowniczymi byli cystersi, których do Jemielnicy sprowadził w latach 80. XIII w. książę opolski Bolko I. Po śmierci Bolka budowniczych kościoła wspierał wielki dobroczyńca cystersów książę strzelecki Albert I, który prawdopodobnie jest pochowany w starszej gotyckiej części kościoła.
Kościół na zewnątrz prezentuje się bardzo okazale. Starsza gotycka część budowli pochodzi z przełomu XIII i XIV wieku a nowsza wraz z wieżą z XVIII wieku. Wieża kościoła ma 54 metry wysokości. Na jej szczycie znajduje się krzyż a pod nim kapsuła czasu. Niżej umieszczono zegar z czterema tarczami. Jego budowniczym był zegarmistrz Jemioła. Dach pokryty jest blachą miedzianą. Na szczycie dachu znajduje się wieżyczka – sygnaturka. Do korpusu kościoła przylega budynek kaplicy św. Józefa.
Budynek kościoła jest orientowany i ma kształt trójnawowej bazyliki. Zbudowany został w stylu gotyckim z łamanego kamienia wapiennego i cegły a następnie otynkowany. Po wielkim pożarze wsi, dwóch kościołów i klasztoru w 1733 roku, został odbudowany a następnie rozbudowany i obecnie nosi znamiona dwóch stylów gotyckiego i barokowego.
W barokowym wystroju kościoła zwracają uwagę bogato zdobione ołtarze, których w sumie jest 15. Największym z nich jest umieszczony w prezbiterium ołtarz główny pochodzacy z 1734 roku. Jego twórcą był Michael Kössler z Niemodlina. W centrum ołtarza zwraca uwagę obraz Georga Neunhertza przedstawiający scenę Wniebowzięcia NMP oraz cztery duże figury świętych, licząc od lewej: Benedykta, Jakuba, Jadwigi śląskiej i Bernarda. W górnej części ołtarza umieszczono figury Archanioła Michała, św. Floriana i św. Mikołaja oraz przedstawienie Nieba z Trójcą Świętą. Warto też zwrócić uwagę na niepozorną figurę św. Józefa z Dzieciątkiem umieszczoną nad tabernakulum. W prezbiterium zachowały się też stalle pocysterskie z XVIII w. oraz dwa duże obrazy przedstawiające Wizję św. Benedykta i Wizję św. Bernarda.
Przestrzeń wnętrza kościoła symbolizuje drogę zbawienia ku Chrystusowi, która była drogą tryumfalną – via salutis. Szczególną rolę na tej drodze pełnią boczne ołtarze, wyposażone w ustawione na konsolach figury świętych, tworzących szpaler wiodący ku prezbiterium i zachęcają do kroczenia w kierunku nieba w ołtarzu głównym. Rzeźby czterech par ołtarzy utrzymane są w bieli z nielicznymi złoceniami. Natomiast ostatnia para, najbliższa prezbiterium jest pozłacana w całości. W nawie głównej przy filarach mieści się 11 ołtarzy bocznych wykonanych w Opawie przez Georga Lehnera w latach 1740 – 1763 oraz figura "Ecce homo" Jana Melchiora Osterreicha z 1740 roku. Po lewej stronie nawy głównej znajdują się: ołtarz z obrazem św. Benedykta z rzeźbami św. Piotra i św. Pawła, ołtarz z obrazem św. Jadwigi autorstwa Michaela Willmanna z drugiej połowy XVII w. i z rzeźbami św. Tekli i św. Otylii, ołtarz z obrazem św. Jakuba Apostoła autorstwa Michaela Willmanna z drugiej połowy XVII w. i z rzeźbami św. Andrzeja i św. Judy Tadeusza, ołtarz z obrazem św. Walentego z rzeźbami św. Kazimierza Królewicza i św. Wacława, ołtarz z obrazem św. Sebastiana (wotum dziękczynne parafian z Gąsiorowic za ustąpienie zarazy) z rzeźbami św. Rocha i św. Augustyna. Z kolei po prawej stronnie nawy głównej umieszczono: ołtarz z obrazem św. Bernarda z rzeźbami św. Romualda i św. Benedykta, ołtarz z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z rzeźbami św. Łucji i św. Doroty, ołtarz z obrazem św. Jana Nepomucena z rzeźbami św. Karola Boromeusza i św. Jana Nepomucena, ołtarz z obrazem Anioła Stróża z rzeźbami Archaniołów Gabriela i Rafała, ołtarz z obrazem św. Floriana z rzeźbami św. Mikołaja i św. Urbana, ołtarz z obrazem św. Antoniego z rzeźbami św. Franciszka z Asyżu i św. Franciszka Salezego.
W nawie głównej znajduje się z jeszcze bogato dekorowana ambona z połowy XVII w. Na piętrze wieży kościelnej znalazł swoje miejsce chór muzyczny wyposażony w 23 głosowe organy wykonane przez Jana Gotfryda Wilhelma Schefflera w Brzegu w 1777 roku. Tam też znajduje się obraz św. Cecylii patronki muzyki organowej, organistów i chórów.
Dwie nawy boczne są otwarte do nawy głównej arkadami filarowymi. W nawie południowej, znajdującej się po prawej stronie ołtarza głównego w części nazywanej kaplicą Najświętszej Marii Panny, a poprawnie absydą, znajduje się ołtarz z obrazem Matki Boskiej autorstwa Michaela Steinzera z ok. 1781r. i figurami św. Joachima i św. Anny. W ostatnim czasie w tej nawie dokonano niezwykłego odkrycia późnoromańskiej kamieniarki elementów architektonicznych sklepienia i płaskorzeźb wsporników ze szczególnie cennym przedstawieniem lwa o jednej głowie i dwóch tułowiach. Poza tym wspornikiem odkryto jeszcze inne o kształcie kozła, mnicha i głowy fundatora, być może księcia Alberta Strzeleckiego oraz o kształtach: architektonicznych maswerków i roślinnych. Dokonano też odkrycia średniowiecznego ceglanego ołtarza z kamiennym blatem, okna z maswerkiem, tabernakulum w ścianie bocznej i fragmentu XVIII wiecznych malowideł naściennych a także płyty nagrobnej być może opata Johannesa Nuciusa. Ponadto odkryto późnoromański portal w drzwiach do zakrystii.
Z kolei w nawie północnej zwanej nawą św. Józefa, usytuowanej na lewo od ołtarza głównego, znajduje się kaplica św. Józefa z 1714 roku, którą wybudowano na potrzeby bractwa św. Józefa. W kaplicy umieszczono trzy ołtarze: główny z obrazem Święta Rodzina autorstwa Michaela Willmanna oraz dwiema rzeźbami świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty a także dwa ołtarza boczne: św. Barbary i Grupy Ukrzyżowania. Szczególnie godna uwagi jest iluzjonistyczna polichromia wykonana w 1756 r. przez Johanna Wolfa. Malowidło przedstawia św. Józefa i Pana Jezusa wraz z aniołami, Boga Ojca, Ducha Świętego, zakonników jemielnickich, członków bractwa św. Józefa różnych stanów i narodowości i dwie sceny biblijne nawiązujące do historii starotestamentalnej Józefa i jego braci. Pod kaplicą znajduje się krypta grobowa zakonników cysterskich. Na ścianach naw bocznych umieszczono w XIX wieku obrazy stacji drogi krzyżowej. Również w tym wieku okna kościoła wyposażono w cenne witraże figuralne i dywanowe wykonane we Wrocławiu przerz Adolfa Seilera.
Kościół klasztorny, początkowo pod wezwaniem św. Jakuba Starszego i Najświętszej Marii Panny a następnie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, służył przede wszystkim mnichom a kilka razy w roku, w czasie świąt kościelnych, szerszemu gronu wiernych.
Na teren klasztoru po 1740 r. można było wejść przez bramę, która pełniła rolę furty klasztornej. Rozmównica przy furcie spełniała rolę izby spotkań. W tym pomieszczeniu podpisywano dokumenty między osobami świeckimi a zakonnikami. Ta brama od strony ulicy Wiejskiej już nie istnieje.
W zabudowaniach kompleksu cysterskiego poza kościołem ważne miejsce pełniły budynki klasztorne: klasztor(dom konwentu obecnie plebania) i opatówka (dom lub pałac opata, obecnie Caritas i kancelaria parafialna). W klasztorze znajdowały się cele mnichów, izba dla gości, refektarz, kapitularz, skryptorium, biblioteka i pomieszczenia gospodarcze. Opat zajmował budynek opatówki do której przylega okrągła baszta, w której umieszczono karcer dla krnąbrnych mnichów. Wewnątrz klasztoru znajdował oficjalny ogród zwany „wiridarium”, którego centrum zajmowała XVI wieczna studnia. Na placu kościelnym przed wejściem do kościoła znajduje się krzyż z 1874 roku postawiony z inicjatywy ks. Carla Gratzy. W tzw. ogrodzie opata mieszczącym się na lewo od wejścia do kościoł znajduje się kapliczka z XVIII w. w kształcie kwadratowej latarni na okrągłym słupie, nakryta daszkiem dwuspadowym. W górnej części kapliczki są umieszczone sceny z życia św. Wojciecha. W dolnej części na postumencie znajduje się współczesna tablica w napisem: Legendarna pamiątka obecności św. Wojciecha. W tym ogrodzie znajduję się też cmentarz przykościelny, który był przedzielony murkiem na dwie części. W trakcie badań archeologicznych pod koniec XX w. odkryto tam szczątki ludzkie z XV w.. Na tym cmentarzu prawdopodobnie grzebano tzw. "hospites", czyli osoby, które na starość znajdowały się pod opieką mnichów. Na placu kościelnym jest również posadzony Dąb Cysterski, pochodzący z dębu Cystersa z Rud Raciborskich, stanowi symbol z lat dawnych, gdy sadzono dęby jako odgromniki. Przy drzewie znajduje się tablica upamiętniająca posadzenie, a pod nim została zakopana kapsuła czasu.
Zabudowania gospodarcze położone są na zachód od kościoła i klasztoru. W ich skład wchodzi: młyn, browar z piekarnią, mieszkania dla czeladzi(obecnie mieści się w nich, m.in. Punkt Informacji Turystycznej) i spichlerz. Młyn stał w pobliżu murów klasztornych już XIV w. Do dziś w tym miejscu stoi duży budynek, a na zewnętrznej ścianie jest umieszczona pamiątkowa tablica upamietająca dawną świetność młyna. Początkowo należał do księcia strzeleckiego Alberta, który w dniu 17 kwietnia 1361 r. podarował go cystersom wraz z prawem dziedziczenia i tytułem własności. Mnisi dzierżawili młyn młynarzowi a browar, który bezpośrednio przylegał do młyna browarnikowi. Po kasacie klasztoru w 1810 r. budynki młyna i browaru przeszły w ręce państwa pruskiego a potem parafii i były dzierżawione. W latach 40. XIX w. młyn nazywano – amerykański. Nazwa powstała od zamontowania amerykańskich urządzeń młyńskich do mielenia zboża na mąkę. Na początku lat 30. XX w. młyńskie koła się zatrzymały i młyn przestał pracować z powodu nierentowności. Ostatnim młynarzem był Franz Lissek. W 1937 r. budynki młyna i browaru przebudowano na dom wielorodzinny. Spichlerz z kolei został w obecnym kształcie wybudowany w latach 80.XVIII w. przez opata Eugena Staniczkę. Służył głównie do magazynowania ziarna, po wymłóceniu zboża. W skład kompleksu wchodziły też ogrody i sady mieszczące się we wschodniej i zachodniej część posiadłości. Wychodząc z kompleksu przez bramę południową nad stawy warto zwrócić uwagę na herb umieszczony na bramie i na napis MORS odwołujący się do francuskiego klasztoru cysterskiego w Morimund, skąd cystersi przybyli do Jędrzejowa a potem do Rud i Jemielnicy.
